Ook verschenen in Diskkreet, blad van DISK, Dienst Industriele Samenleving vanwege de Kerken.
De
kerkelijke werkgroep 'De Arme Kant van Nederland' bestaat tien jaar. Tien jaar
lobbyen, krantjes en brochures uitgeven, lokale werkgroepen van informatie
voorzien, de pers bestoken, dominees, diakenen, en kerkgangsters uitleggen dat
armoedebestrijding meer is dan charitas, manifestaties en demonstraties
organiseren, coalities aangaan met belangengroepen van armen, wat niet al. Tijd
voor een terugblik, want dat hoort bij jubilea, al kan lang niet alles
behandeld worden, want dat zou een heel boek vergen. Maar toch: wat is er in
die tien jaar veranderd, ten goede of ten kwade, en welke rol hebben de
kerken, met name de 'Arme Kant van Nederland' hierin gespeeld?
In de uitnodiging voor de
jubileumbijeenkomst van 'De Arme kant' lees ik: ' op de vijfde dinsdag in
september 1987 vond de eerste kerkelijke conferentie tegen verarming in
Nederland plaats. Op de vijfde dinsdag in september 1997 bent u welkom op de
jubileumbijeenkomst 'de arme kant van nederland tien jaar later. Op dezelfde
plek als toen: de Mozes en Aaronkerk in Amsterdam.'
Om
de veranderingen van de afgelopen tien jaar op het spoor te komen begin ik met
een vergelijking van die eerste bijeenkomst en het programma van de
jubileumbijeenkomst. Voor een verslag van de eerste bijeenkomst ga ik te rade
bij het boek 'armoede opgelost? Vergeet het maar! Dit boek is een terugblik op
de kerkelijke campagne tegen verarming in de eerste vier jaar.[1]
In het boek wordt een indrukwekkende opsomming gegeven wat de kerken in de
eerste vier jaar landelijk en lokaal allemaal hebben gedaan om de verarming
onder de aandacht te brengen.
Die
eerste bijeenkomst was doortrokken van een loodzware ernst m.b.t. de verarming
in Nederland. Er was een openingstoespraak van ds W.R. van der Zee, toen
secretaris van de Raad van Kerken. Hij betitelde armoede als onrecht. Armoede
is geen noodlot, dat nu eenmaal altijd bij het leven van mensen op deze aarde
heeft behoort, nee, het hing samen met politieke keuzes waarvoor de gekozen
bestuurders verantwoordelijkheid dragen. Hij sprak over een revolutie in de
geschiedenis van de kerken, omdat de kerken de armoedeproblematiek onder het
hoofd 'gerechtigheid' hadden gezet, en niet onder 'barmhartigheid' of
'liefdadigheid'. Toch perkt ook van der Zee de activiteiten van de kerken
enigzins in. 'Horen en roepen, dat kunnen we doen. Niet meer en niet minder'.
De kerken willen wel getuigen, maar nee, een coalitie met de vakbonden om
stakingen te ondersteunen, of een coalitie met belangenorganisaties van armen,
die meer willen dan alleen roepen, nee, dat zit er niet in.
Het
programma van de conferentie weerspiegelt de ernst waarmee de organisatoren de
problematiek willen benaderen. Het bevat theologische reflectie, weergave en
beoordeling van het beleid van achtereenvolgende kabinetten en redevoeringen
van uitkeringsgerechtigden. Er werd een ontwerpslotverklaring besproken. In
die slotverklaring werden de kerken opgeroepen deel te nemen aan de strijd
zoals armen en hun organisaties die zelf voeren. De weg van de liefdadigheid
wees men af. Nodig was een bondgenootschap tussen kerken en armen, ook al was
zo'n bondgenootschap zoals we boven zagen aan grenzen gebonden.
De
conferentie kreeg een grote publiciteit, en had een grote uitstraling. Er
werden provinciale en gemeentelijke groepen gevormd, die weer allerlei
activiteiten organiseerden voortbordurend op de landelijke konferentie. Dit
leidde oa tot een tweede landelijke konferentie op 4 oktober 1988.
jublieumbijeenkomst
Laten
we nu eens kijken naar het programma van de jubileumbijeenkomst. Ik lees, dat
er een terugblik komt in de vorm van een 'cabaret'. Er zijn ludieke
intervieuws, sketches en een quiz over toekomstperspectieven, dan is er soep
met broodjes, en in het vervolg zijn er gevarieerde intervieuws van twee
panels van ervaringsdeskundigen. Dan komen er amusante stemronden, waarin het
publiek overlegt en stemt over voorstellen, en volgt een internezzo in het
debat met 'een inspirerende band'. Vervolgens komt het slotwoord met
smartlappen en muziek. Tenslotte is er een afsluitende informele borrel.
De organisatoren hebben duidelijk moeite
gedaan het geheel een luchtig karakter te geven, en de mensen niet alleen te
overtuigen van de ernst van de situatie, maar ook naar de bijeenkomst te
lokken met amusement.
Diskussieren en aktievoeren moet leuk
blijven. Je moet er een opgewekt gevoel van krijgen. Een heel verschil met die
eerste konferentie! Het gaat me er nu niet om, te bepalen welke aanpak de beste
is, maar om de kultuurverandering te signaleren. In het navolgende zal ik
proberen de achtergronden daarvan te belichten.
nieuwe
wegen
Blijkbaar moesten er in de afgelopen tien
jaar nieuwe wegen worden gevonden om de kerken, en ook de bondgenoten, de belangenorganisaties
van de armen, bij de problematiek betrokken te houden. De revolutie in de
kerken waar van der Zee over sprak was toch niet zo eenvoudig te realiseren. En
ook het overheidsbeleid, dat toch fundamenteel moest veranderen, bleef in veel
opzichten hetzelfde. Het paarse kabinet Kok (zonder het CDA!) bezuinigde 18
miljard op de sociale zekerheid, en gebruikte dit geld niet in de eerste
plaats, om het overheidstekort terug te dringen, of om voorzieningen op peil
te houden. Nee, het werd in de vorm van lastenverlichting teruggeven aan de
bedrijven en in zeer beperkte mate aan de partikulieren. Hierdoor werden de
inkomensverschillen en de kloof tussen arm en rijk vergroot. Door
loonkostenverlaging zou er ekonomische groei en werk voor allen komen. 18
miljard bezuinigingen op de sociale zekerheid en gokken op een hoge ekonomische
groei, en dat terwijl de kerken zeiden, dat velen het water tot de lippen
stond, en dat een hoge ekonomische groei tot grote milieuproblemen zou
leiden.
Amsterdam
Tegen Verarming
Lokale groepen raakten verwikkeld in een
taaie strijd met de lokale overheid voor het behoud van voorzieningen en
uitkeringen. Het Komitee Amsterdam Tegen Verarnming is daarvan een voorbeeld.
Enige maanden voor de eerste kerkelijke konferentie in 1987, op 2 juni, werd in
Amsterdam een sociaal beraad gehouden op initiatief van DISK. In dit beraad
zaten een groot aantal aktiegroepen en belangenorganisaties. Uit dit beraad is
vervolgens het Komitee Amsterdam Tegen Verarming ontstaan, als een coalitie van
kerkelijke groeperingen, organisaties van uitkeringsgerechtigden en vakbonden.
Ook dit komitee heeft vele aktiviteiten
ontplooit. In het najaar van 1994 en het voorjaar van 1995 werd de campagne 'schrijf
het van je af' georganiseerd, waarbij klachten werden verzaneld over het
gemeentelijk minimabeleid en de sociale dienst en waarbij minima getuigden van
de vaaak moeilijke leefomstandigheden. Het 'klachtenboek' dat hieruit voortkwam
en de aktiviteiten eromheen hebben in Amsterdam een grote invloed gehad op de
diskussie over de invoering van de nieuwe bijstandswet en het heeft geleid tot
een serie openbare diskussies over wat de gemeente kan doen aan de
bestrijding van de armoede. In 1997 werd een vergelijkbare campagne, met de
presentatie van een nieuw klachtenboek, georganiseerd.
Het voorgaande geeft eigenlijk al aan,
dat ondanks het doorzetten van de verkeerde bezuinigingspolitiek op landelijk
nivo zeker op lokaal nivo wel degelijk resultaten zijn bereikt in de taaie
strijd voor verbetering van de positie van de minima.
politieke
mogelijkheden
Zowel de 'Arme Kant van Nederland' als
het Komitee Amsterdam Tegen Verarming hebben echter meer invloed gehad.
Uitkeringsgerechtigden en andere minima zijn eigenlijk slecht georganiseerd
en hebben weinig invloed op de politiek, terwijl andere belangengroepen en
bijvoorbeeld milieuorganisaties dat meer hebben en ook op onderdelen meer
resultaten boeken. Dit verschil aan invloed is oa een gevolg van het feit, dat
de 'struktuur van politieke mogelijkheden' samenhangt met het onderwerp van
discussie. Werkgelegenheid, financieringstekort, loonkosten voor werkgevers en
het beslag van de sociale zekerheid op de openbare middelen worden door de
bestuurders gezien als van direct 'levensbelang' voor het voortbestaan van de
staat en de samenleving als geheel. Zij luisteren vooral naar de werkgevers en
de leiders van de grote vakbonden. Die vakbonden willen opkomen voor de
belangen van vaak verschillende groepen, ook degenen met een hoger inkomen.
Mensen met een minimuminkomen hebben in deze vakbonden weinig invloed. Politici
en 'sociale partners' timmeren compromissen dicht, waar je moeilijk invloed op
kunt uitoefenen. Politici zijn daarom weinig geneigd te luisteren naar vaak
kleine belangenorganisaties van minima laats staan dat aan deze organisaties
concessies worden gedaan. Dit heeft weer tot gevolg, dat minima slecht
georganiseerd zijn, omdat ze denken dat aktievoeren en organiseren toch niet
helpt. Overigens zijn er voor de lage organisatiegraad ook andere redenen, maar
dat valt buiten het bestek van dit artikel. Milieuproblemen bijvoorbeeld
worden ook als heel belangrijk gezien, maar de uitbreiding van Schiphol of
de beperkte invoering van een 'ecotax' worden door de bestuurders minder
gezien als van levensbelang voor het voortbestaan van de staat. Het is in dat
opzicht meer een 'low-profile' onderwerp. Wie is er nou tegen een schoon
milieu? Bij de belangen van bijstandsvrouwen of werklozen krijg je soms
diskussies als: ze scheiden om aan een extra uitkering te komen of: werklozen
dien zelf ook niks. Daarom kunnen ook
betrekkelijk kleine milieuorganisaties op een bepaald punt soms scoren
en nemen ze deel aan discussies, waar belangrijke besluiten worden genomen.
De
'Arme Kant' en het komitee atv werken aan het forceren van openingen naar de
politiek toe, zodat de 'struktuur van politieke mogelijkheden' verbetert en
daarmee de kansen voor minima om zich te organiseren.
Kenmerk van de aktiviteiten van het
Komitee Amsterdam Tegen Verarming is ook, dat gestreefd wordt naar een
verbinding tussen vertegenwoordigers van verschillende groepen van minima en
professionele instellingen, die met de armoede worden gekonfronteerd, zoals
bijvoorbeeld Buro's voor Rechtshulp en HVO, om gezamenlijk op te treden tegen
het gemeentebeleid. Dit heeft ook resultaten gehad. Bij de invoering van de
nieuwe bijstandswet heeft het komitee het initaitef genomen deze groepen bij
elkaar te halen en er zijn daarna door gezamenlijk lobby-werk aanzienlijke
verbeteringen ten opzichte van de oorspronkelijke voorstellen verwezenlijkt.
Ook zijn de jaarlijkse armoedecondferenties van de gemeente en andere bijeenkomsten
waar vele groepen op demokratische wijze in de openbaarheid hun zegje kunnen
doen en waarbij ze de bestuurders onder druk kunnen zetten, mede het resultaat
van het lobby- en aktiewerk van het komitee. Een concreet voorbeeld van het
opengooien van politieke kanalen en het verbeteren van de 'struktuur van
politieke mogelijkheden'. Ambtelijk hoger en middenkader en politieke
bestuurders in amsterdam waren tot nu toe niet geneigd, dit soort bijeenkomsten
te houden en overleg te plegen, waarbij de invloed van de organisaties op de
gang van zaken groot is. Nog steeds [probeert de sociale dienst min of meer
besloten bijeenkomsten voor kleine groepen te organiseren. Het komitee heeft
zich de afgelopen jaren niet laten inpakken en toch overlegt en gelobbyt,
waarbij informatie werd geproduceerd over hoe erg het is terwijl de politici
daarmee bestookt.
De
toekomst
In de diskussie over verarming en
verrijking beluister ik hier en daar een inhoudelijke verandering ten opzichte
van de eerste kerkelijke konferentie in 1987. Bestaat er wel een verband tussen
verarming en verrijking? Betekent een grote rijkdom automatisch armoede voor de
ander? Dit is een razend ingewikkelde kwestie, waarop nauwelijks een antwoord
te geven is, zegt een ekonoom als Goudswaard. We moeten de rijken niet
verketteren, (ze niet verantwoordelijk stellen??) maar de dialoog met hen
aangaan. Hoewel ik voor een dialoog ben, zou ik -wellicht ten overvloede-
willen terugkomen op de woorden van van der Zee tijdens de eerste konferentie:
armoede is geen door de natuur gegeven noodlot, dat met charitas moet worden
bestreden, het is het gevolg van politieke keuzen van burgers, van bestuurders
die door die burgers gekozen zijn en die uiteindelijk verantwoordelijk zijn
voor het beleid.
Ik denk dat het komitee amsterdam tegen
verarming vast moet houden aan de hierboven beschreven strategische lijn.
Wethouder van der Aa, die de afgelopen jaren in Amsterdam verantwoordelijk
was voor de portefeuille van Sociale Zaken, wordt lijsttrekker van de PvdA bij
de gemeenteraadsverkiezingen. Wij zullen hem weten te vinden! En wat die
revolutie in de kerken betreft: daarover is het laatste woord nog niet gezegd,
want na van der Zee kwam Muskes.
Piet van der Lende
